0Internationale Neerlandistiek www.internationaleneerlandistiek.nl Uitgave: Amsterdam University Press
Kijk, ik spreek illegaals!
Taal en taalnamen in de hedendaagse stad
Jürgen Jaspers (Université Libre de Bruxelles) & Heleen Mercelis (Universi-teit Antwerpen en Université Libre de Bruxelles)
IN 52 (3): 201-219 DOI: 10.5117/IN2014.3.JASP
Abstract1
Despite the fact that linguistic contact phenomena have been observed in various cities across the Netherlands and Flanders, it may be imprudent to label these phenomena with names such as Murks, straattaal and recently Illegaals. We argue that these labels, in particular Illegaals, so far have functioned as floating signifiers that are variably attributed to a wide range of different linguistic targets such as imitations of accented Dutch, learner Dutch or even competent fluent Dutch. We suggest that these signifiers do not so much hint at the existence of new separate urban varieties of language, but rather offer clues for how speakers navigate linguistic complexity and difference in contemporary cities, and what language use may come to be seen as normal, attractive and worth pursuing in the future.
Keywords: Illegal, Murks, street language, labelling, foreigner talk, contextualization
1 Inleiding
De laatste jaren is er in Nederland en Vlaanderen heel wat aandacht voor de invloed van taalgebruikers met een (niet-Westerse) migratieachter-grond op de taal van zogenaamde native Nederlandstaligen. Een vergelijk-bare belangstelling bestaat in verschillende andere West-Europese landen. Door het fors toegenomen taalcontact dat een proces dat we gemeenzaam de 'globalisering' noemen heeft aangezwengeld, is die interesse zeker te verantwoorden. Maar talen die in contact komen, beïnvloeden elkaar in twee richtingen, en het is doorgaans enkel de invloed van de externe taal-variëteit op het Nederlands die belangstelling wekt.
Een mooi voorbeeld daarvan is de beschrijving van het informele taalge-bruik van Antwerpse jongeren. Zo kopte de krant De Morgen op 16 september 2011: 'Hier spreekt men Illegaals. Jonge Antwerpenaren nemen Arabische, Turkse en Berberse straattaal over'. Onder de paginagrote foto stond een 'klein woordenboek illegaals', waar lezers konden opsteken dat wajow een uitroep is die verbazing uitdrukt, dat shmetta Arabisch voor 'lafaard' is, en dat tfoe 'verdomme' of 'klote' betekent en gebruikt kan worden in een zin als tfoe, oep wat trekt da? (Verdomme, waar lijkt dat op?'). Uit dit laatste voorbeeld blijkt meteen dat ook het Antwerps dialect z'n invloed doet gelden. Kort na het verschijnen van dit artikel volgde een reportage op Radio 1, getiteld 'Illegaals spreken', waarvan de inleiding luidde:
Wat doe je als je als jonge allochtoon in ons land een taal moet spreken met een andere allochtoon die je taal niet begrijpt? Dan spreekje 'illegaals', of Neder-lands met woorden uit je eigen taal. In de Vlaamse grootsteden is het 'illegaals' onder jongeren zo populair dat ook Vlaamse jongeren het spreken. Wim Sche-pens trok voor een cursus illegaals naar het Sint-Norbertusinstituut in Antwerpen waar hij een paar gewillige docenten vond (26 september 2011).
In de krant De Standaard konden we op 20 november 2012 nog mee 'op taalcursus "illegaals" bij Antwerpse jongeren'.
Het 'klein woordenboek', de suggestie dat je Illegaals als derde commu-nicatietaal kan gebruiken in geval van nood en het idee dat je een taal-cursus Illegaals kan volgen, al deze berichten suggereren dat het hier om een specifieke taal gaat. Dat Illegaals op deze manier in gevestigde media verschijnt, geeft de term meteen ook een zekere vanzelfsprekendheid. Hoe-wel vandaag heel wat taalcontactfenomenen in Nederlandstalige steden zijn op te merken, is er echter weinig dat op het bestaan van een nieuwe taal wijst. Onze data vertellen veeleer dat Illegaals als label op erg uiteen-lopende soorten taalgebruik wordt geplakt, zowel op gebrekkig als op competent Nederlands. Dat lijkt erop te wijzen dat Illegaals een floating signifier is die onderscheid maakt tussen normaal, aantrekkelijk en competent taalgebruik en het tegendeel daarvan. We willen hieronder aantonen dat Illegaals ons in die hoedanigheid kan informeren over de manier waar-op diverse groepen stedelingen in Nederland en Vlaanderen het taalge-bruik om hen heen verdisconteren, en elkaar daarbij aantrekken en afsto-ten. We zullen onze stellingen baseren op data die we hebben verzameld in twee etnografische onderzoeken, een dat rond de eeuwwisseling plaats-vond (Jaspers 2005), en een tweede meer dan tien jaar later (Mercelis 2012, 2013).
2 Nieuwe talen
Het zou unfair zijn om enkel journalisten aan te wrijven dat ze overijid nieuwe talen in het leven roepen. Ook de neerlandistiek heeft wat dat betreft geen vlekkeloze reputatie. De laatste vijftien jaar werden onder meer straattaal, Murks of etnolecten met enige ruchtbaarheid als nieuwe varieteiten van het Nederlands ingehaald (zie bijvoorbeeld Appel 1999; Nortier & Dorleijn 2008; Hinskens 2011; Muysken 2013; Nortier 2001). Maar de wens lijkt soms de vader van de gedachte. Neem nu Murks. Dat is de naam die een aantal blanke Nederlandstalige jongeren uit Utrecht gaven aan hun imitaties van gebrekkig Nederlands ('Marokkaans + Turks' is 'Murks'), waarin ze lacherig en geaccentueerd praatten over gedwongen huwelijken en nieuwe hoofddoeken kopen: 'wij zijn vanmiddag in stad mooi hoofddoeken gezien' (Nortier 2001, p. 18). Dat maakt van Murks een secundaire vorm van foreigner talk (Ferguson 1975; Rampton 1995), met name die vorm van foreigner talk waarin vlotte sprekers (niet noodzakelijk erg goed) het gebrekkige of geaccentueerde taaigebruik van taaiieerders imiteren. De relatie tussen imitator en gei'miteerde is daarbij van diverge-rende aard: het gaat om karikaturen die hun doelwit eigenschappen toe-schrijven als onaangepastheid of sociale en intellectuele achterstelling. De Utrechtse imitatoren in kwestie hieiden hun gimmick dan ook angstvaiiig verborgen voor diegenen waarvan ze wel vermoedden dat die er aanstoot aan zouden nemen omdat ze als inspiratiebron fungeerden. Van die nega-tieve karakterisering heeft Nortier nooit een geheim gemaakt, al heeft ze die evenmin sterk in de verf gezet, en later afgezwakt. Murks dient 'niet om [andere jongeren] op de hak te nemen, maar omdat het stoer is', schreef Nortier onder meer op kennislink.nl2 (4 april 2007). Dat het ene het andere niet hoeft uit te sluiten maakt een Antwerps meisje van vijftien met Ma-rokkaanse achtergrond duideiijk:
Sommige jongens in onze klas spreken soms expres gebrekkig Nederlands, met een accentje, alsof ze Marokkanen zijn. Terwijl ze gewoon Belgische ouders hebben. De eerste keer dat ze dat deden, vond ik dat grappig, maar nu... Ik voel me dan aangesproken en rot, hoewei ik heiemaai niet zo praat. Maar ik zeg op zo'n moment niets, want ik wil niet moeilijk doen. Dan heb ik zogezegd geen humor (De Standaard, 23 juni 2012).
Beiangrijker dan de betekenis ervan is dat men in de taaikunde imitaties van het taaigebruik van anderen gewooniijk niet tot nieuwe varieteit uit-roept. Toch is dat met Murks gebeurd, en is het ais iokaai neoiogisme
discursief op drift geslagen. Nortier noemde Murks in haar eerste beschrij-ving al 'de taal van jongeren in Nederlandse vriendengroepen' (2001, p. 15, onze nadruk), en later ook 'een nieuwe variant van jongerentaal' (zie ken-nislink.nl, 2007; zie noot 2). In een wijdverspreid handboek voor extramurale neerlandici lezen we eveneens dat het Murks 'een specifieke variëteit van jongerentaal is' (Janssens & Marynissen 2005, p. 218), 'een speciale variëteit van het Nederlands die vooral in de uitspraak en de grammatica van het Nederlands afwijkt' (idem, p. 219). In een vergelijkbaar Duitstalig handboek beschrijft De Vogelaer (2013) Murks als de imitatie en ridiculise-ring door blanke jongeren van straattaal, er terecht aan toevoegend dat 'men veeleer van een taalspel dan van een echte variëteit kan spreken' (p. 190, onze vertaling). Maar terwijl Janssens en Marynissen en De Vogelaer Murks nog toeschrijven aan blanke Nederlandstaligen lezen we bij Hinskens dat Murks 'een mengvorm is van "Marokkaans" en "Turks", om te wijzen op het feit dat het gesproken wordt door verschillende etnische minderheidsgroepen' (2011, p. 119, onze vertaling). Murks heeft dus een vlottende betekenis, en kan ogenschijnlijk zowel op een gebrekkige als een meer solide taalvaardigheid betrekking hebben.
Van straattaal bestaan vergelijkbaar verschillende definities. Afhanke-lijk van de taalkundige die de pen hanteert, heeft het betrekking op het door lexicale vermenging gekenmerkte taalgebruik van etnisch-gemengde jongerengroepjes uit Amsterdam waarin elementen voorkomen uit Sranan, Arabisch en/of Turks (Appel 1999), op jongerentaal in het algemeen (Van der Sijs & Willemyns 2009), op jongerentaal in combinatie met het opzet-telijk gebruik van een niet-Nederlands accent (Nortier 2001, pp. 70-71), op agressief taalgebruik van jongeren met een migratieachtergrond in het bijzonder, of zelfs het taalgebruik van straatbendes (Zijlmans 2010) - of-schoon jongeren dikwijls benadrukken dat wat taalkundigen straattaal noemen ook op school, in de klas en thuis voorkomt, en niet vanzelfspre-kend stoer is. De meeste beschrijvingen van straattaal overstijgen het niveau van de woordenlijst niet (zie Cornips, Jaspers & De Rooij 2014).
3 Illegaals: een nieuwe Antwerpse taal?
Als het speelse, niet geheel onschuldige taalgedrag van een groepje Utrechtse jongeren zo snel het statuut van een echte variëteit krijgt onder taalkundigen, mag het weinig verbazen dat hetzelfde geldt onder mensen met minder gespecialiseerde kennis. Zo schreef de journalist van het eer-der vermelde artikel uit De Morgen een van ons als volgt aan:
Geachte heer Jaspers, [Ik zou] tegen dit weekend een stuk willen maken over een volgens mij in Vlaanderen nog relatief nieuw taalkundig fenomeen. Ik heb het over wat in Nederland al jaren beschreven wordt met de term Murks. Onlangs hoorde ik een aantal autochtone Antwerpse jongeren heel duidelijk de intonatie van hun allochtone leeftijdsgenoten imiteren (klemtoon heel hard van voor in de zin leggen bv.). Een van hun zusjes vertelde me dat haar broers (en vrienden) 'expres mislukt Nederlands spreken' om stoer te doen. Zo zouden ze bijvoorbeeld 'die meisje' zeggen. Een wat oudere broer vertelde dat hij zijn jongere broer regelmatig moet terechtwijzen. 'Sprekt is gewoeën, gij zé wel nen Belg hè'. [... ] [Z]ou het kunnen dat het iets zegt over de nieuwe, hogere status die jonge allochtonen zeker in vgl met vroeger hebben? (persoonlijke e-mail, 16 september 2011).
Jürgen antwoordde hierop dat het nodig is om een onderscheid te maken tussen Murks, dat eerder karikaturaal bedoeld is en een lokale renommee had, en de positieve overname van taalkenmerken waarop de journalist leek te alluderen en die in de internationale literatuur bekend staat als een vorm van styling-, het overnemen van taalkenmerken die traditioneel verbonden worden aan een andere groep (denk aan blanken die als zwarte Amerikanen willen spreken) om je je symbolisch de kwaliteiten toe te dichten die dergelijke taalkenmerken in de ogen van anderen oproepen (Jaspers 2010). Het voorbeeld hierboven illustreert dat dit soort overnames niet altijd ongecontesteerd blijven. Jürgen moedigde de journalist aan om in plaats van Murks een begrip als 'informeel stedelijk taalgebruik' te hanteren (vergelijk Rampton 2011). Snel bleek dat zo'n begrip weinig journalis-tiek enthousiasme losweekte, en dat het uiteindelijke stuk 'Hier spreekt men Illegaals' zou gaan heten. 'Ik weet dat dat stigmatiserend klinkt', zo verontschuldigde de journalist zich nog, 'maar blijkbaar gebruiken jongeren die term zelf'. Of dat voldoende reden is om eender welke term te introduceren, is maar de vraag. In ieder geval werd Illegaals na z'n passage in de pers vlot overgenomen en op diverse manieren ingevuld, zoals op de website van dit theaterhuis,
In Antwerpen spreken vele jongeren vandaag 'Illegaals', een tussendialect dat het Antwerps mixt met woorden uit het Berbers en het Arabisch. Het is een straattaal die moeilijk verstaanbaar is voor de buitenwereld, maar die dankzij een zeer melodieuze intonatie een grote expressieve kracht bezit (hetpaleis.be3, 10 augustus 2012).
Ook in studentenpapers die Heleen diende te corrigeren dook Illegaals op als een neutrale benaming:
Het illegaals is een nieuwe taalvariant die in voile bloei is. [...] Opvallend aan deze taalvariant is het 'met opzet fout Nederlands spreken'. Jongeren gaan in informele situaties fout Nederlands spreken door bijvoorbeeld het foute lid-woord te gebruiken of foute zinsconstructies te vormen.
In andere mails die Jürgen ontving van journalisten in de nasleep van zijn medewerking aan het artikel in De Morgen werd onder meer gewag gemaakt van de 'nieuwe speciale variëteit van jongerentaal genaamd ille-gaals'.
Wat opvalt in deze uiteenlopende definities is dat de ene vage term (straattaal, Murks) gebruikt wordt om de andere (Illegaals) te verklaren. Verder zijn ze gebaseerd op anekdotische gegevens, en staan ze met elkaar op gespannen voet. Zo is Illegaals tegelijk een vorm van 'mislukt Neder-lands', een 'Arabische, Berberse en Turkse straattaal' en een 'tussendialect dat het Antwerps mixt met woorden uit het Berbers en het Arabisch'. Daarnaast is lllegaals een moeilijk verstaanbare straattaal én een 'Nederlands met woorden uit je eigen taal' dat je kan gebruiken mocht je com-municatieproblemen ervaren met een gesprekspartner die ook een migra-tieachtergrond heeft. Onduidelijk blijft waarom het stoer is om 'mislukt' te spreken - wie z'n broer vermaant dat hij wel een Belg is, lijkt op iets anders te alluderen dan de stoerdoenerij die met uitlachen gepaard gaat. De vraag is evenzeer wat voor soelaas 'Nederlands met woorden uit je eigen taal' kan bieden bij communicatieproblemen, en waarom die taal dan zo populair is onder Vlaamse jongeren zonder migratieachtergrond.
Al deze definities lijken bovendien van blanke Nederlandstaligen te komen die thuis geen Arabisch, Berbers of Turks spreken. De taalgebrui-kers die het sjabloon leveren voor het kopieergedrag van anderen blijven dus onder de radar. Wat vinden deze jongeren er zelf van om als sprekers van Illegaals door het leven te gaan? Hoe definiëren zij deze 'variëteit'?
4 Illegaals volgens z'n 'sprekers'
Op basis van wat in de pers verschijnt, blijkt al dat de vermoede sprekers van Illegaals de term anders invullen. Toen de hoger vermelde radioreporter de naar de studio uitgenodigde jongeren met migratieachtergrond vroeg om Illegaals toe te lichten, vermeldden die enkele obligate, in het
oog springende woorden uit het Arabisch of Turks - shmetta, tfoe, wajow en ook kardash ('vriend'). Maar ze voegden er onmiddellijk aan toe dat 'heel veel allochtonen wel goed Algemeen Nederlands kunnen spreken', en dat Illegaals in hun ogen verwijst naar het gebrekkige Nederlands van recente immigranten, of naar het vereenvoudigde taalgebruik dat je gebruikt opdat dergelijke sprekers je kunnen begrijpen - wat Ferguson als 'primaire foreigner talk' betitelt. Op henzelf had dat label geen betrekking vonden ze, in tegenstelling tot wat de reporter leek te veronderstellen, al gekscheerde een tiener dat Illegaals wél van pas komt als ze voelden aankomen dat hun taalgebruik zou worden geëvalueerd, 'als ge nu een fout maakt kunde zeggen ah nee, da's Illegaals, dus ik zit sowieso goed! [lacht]'. Kortom, als anderen, zoals radioreporters, hun taalgebruik per se als Illegaals wilden beschouwen, konden ze daar soms ook wel de voordelen van inzien.
Naast deze anekdote bestaat er systematisch sociolinguïstisch-etnogra-fisch onderzoek naar het taalgebruik van twee groepen leerlingen op een Antwerpse secundaire school (Jaspers 2005, 2011).4 Daaruit blijkt onder meer dat Illegaals als taalnaam op diverse soorten taalgebruik werd ge-kleefd. Zowat alle jongeren hanteerden de term om het taalgebruik te benoemen van wie pas, al dan niet legaal, was geïmmigreerd. Maar de term werd ook hyperbolisch gekleefd op al wie slecht uit z'n woorden kwam of een markant accent had, andere (gewoonlijk Turkstalige) klasge-noten en leerlingen op school, jongere neefjes en nichtjes, Franstalige Bel-gen op televisie, of het taalgebruik van ouders met migratieachtergrond. In sommige gevallen werd Illegaals gebruikt om te verwijzen naar wat in de ogen van deze leerlingen 'Pools' of 'Kosovaars' was, en in een geval illu-streerde een leerling Illegaals door erg geaccentueerd Engels te spreken.
Daarnaast werd Illegaals gebruikt om te verwijzen naar de speelse imi-tatie van gebrekkig Nederlands door competente Nederlandstaligen met migratieachtergrond - een soort van Murks als het ware, maar dan door die jongeren die er in Utrecht de risee van waren. Dergelijke maskerade, waarbij jongeren met migratieachtergrond zich kortstondig op een talige manier vermommen in het beeld dat gewoonlijk van hen bestaat, wordt tertiaire foreigner talk genoemd (vergelijk Rampton 1995). In interviews vertelden leerlingen onder meer dat ze dit vooral uitprobeerden buiten de school, waar men hen niet kende en dus ook niet wist hoe taalvaardig ze waren, zoals op de tram. Nieuwe of tijdelijke leerkrachten vormden ook een dankbaar doelwit. Want, zei Imran (een pseudoniem, zoals voor alle informanten hieronder),
Voorbeeld 1
Wij denken dat de meeste Belgen als die zo euh, bijvoorbeeld leraars als die zo
binnenkomen in een klas vol Marokkanen allez zo helemaal vol [ . . . ] dat die
ineens denken 'da zijn allemaal illegalen', snapte?
Spreken als een illegaal kan uiteraard gebruikt worden om die indruk nog te versterken. Wanneer een nieuwe leerkracht dan die indruk had gekre-gen, hadden deze leerlingen er naar eigen zeggen plezier in om plots en met uitgestreken gezicht de leerkracht in vloeiend Nederlands te woord te staan ('Mevrouw, 't was aangenaam om u een beetje te leren kennen', gaf Faisal als voorbeeld). Wie zich dus makkelijk in de talige luren liet leggen, kreeg gauw de rekening van z'n eigen vooroordelen gepresenteerd. Talige maskerade kon ook geobserveerd worden op andere momenten, waarop het niet zozeer de bedoeling was om wijdverspreide stereotypes ietwat te ontwrichten, maar om interactionele problemen op te knappen, zoals wan-neer iemand viel door het toedoen van iemand anders of gezichtsverlies dreigde te lijden. Zowel dader als slachtoffer konden daarbij gebruik maken van gebrekkig of geaccentueerd Nederlands om zich, zoals Manuél uit Fawlty Towers, als onhandig of weinig bij de pinken voor te stellen (Oh la la, nie gezien hé! Da kande gebeur hé!), wat vaak voor humor zorgde en zo de angel uit een mogelijk conflict haalde (voor een uitgebreidere be-schrijving, zie Jaspers 2005).
Hoe vlot een aantal van deze jongens zich ook vermaakte met dit soort talige maskerade, toch bleef een grote gevoeligheid bestaan rond de mate waarin de producenten ervan zelf voor het label Illegaals in aanmerking kwamen. Alle jongens met migratieachtergrond op deze school produceer-den namelijk een Nederlands dat de kenmerken droeg die volgens taal-kundigen karakteristiek voor zogenaamde etnolecten zijn (zie bijvoorbeeld Hinskens 2011; Nortier & Dorleijn 2008). Kenmerken zoals de overgenerali-sering van het bepalend lidwoord (de boek in plaats van regulier het boek); sterke in plaats van zwakke adjectiefverbuiging bij onzijdige naamwoor-den (een goede boek); overgeneralisering van deze als aanwijzend voor-naamwoord (deze boek), lidwoorddeletie (moet gij boek kopen?) en een fonologie die door de thuistaal wordt beïnvloed (met onder meer een grotere intonatiebandbreedte). Dat maakte het Nederlands van deze jongeren permanent vatbaar voor positieve of negatieve evaluatie door anderen. Mag het weinig verbazen dat ze in interviews beloofden dat ze het openlijk bespotten van hun taalgebruik niet zouden pikken (Jaspers 2005, p. 270). Zo lieten ze ook merken dat ze het weinig op prijs stelden wanneer blanke vrienden een in de ogen van deze laatsten aantrekkelijk Marok-
kaans accent probeerden over te nemen. We komen hier verderop op terug.
Uit het voorgaande leren we in elk geval dat Illegaals niet zozeer een aparte taal als wel een etiket is waarmee Antwerpse jongeren het taalge-bruik van diverse andere groepen klasseren als schril afstekend tegen hun eigen vlotte taalvaardigheid. We leren bovendien dat deze jongeren zich bewust zijn van de status die iemand die Illegaals spreekt heeft in de sociale hiërarchie, en dat een aantal jongeren er plezier in had om zich te vermommen in precies dat taalgebruik dat anderen hen stereotypisch toe-schreven, als contrast voor hun eigen taalvaardigheid. Voor jonge stedelin-gen die op de breuklijn leven van verschillende talen en verwachtingen thuis, op school of op de tram, lijkt Illegaals dus een handzaam middel om zich tegenover diverse anderen te positioneren als competente Neder-landstaligen.
De data hierboven dateren echter van rond de eeuwwisseling. In een interview dat ongeveer twee jaar na de dataverzameling werd afgenomen bleek bovendien dat de imitaties van gebrekkig taalgebruik en het courante gebruik van de term een zachte dood gestorven waren toen een van de belangrijkste gangmakers was afgestudeerd.
5 Kijk, ik spreek Illegaals!
Uit de inleiding én uit recenter taaletnografisch onderzoek in etnisch-ge-mengde meisjesgroepen buiten de school in 2011-2013 (Mercelis 2012, 2013),5 blijkt echter dat dit label meer dan tien jaar later nog altijd een rol van betekenis speelt. Het valt niet uit te sluiten dat het toentertijd pas verschenen en op de jeugdclub ook kort besproken artikel in De Morgen (zie de inleiding) nog in het metatalige bewustzijn van informanten slui-merde. Maar het viel op hoezeer deze meisjes aan het begin van het veld-werk, wanneer altijd een grotere gevoeligheid bestaat rond geobserveerd worden, het label Illegaals gebruikten om te alluderen op hun nieuwe status als talig onderzoeksobject. Zo kwam Sarah (14, thuistaal Nederlands) op de eerste dag van Heleens onderzoek binnengestormd in de jeugdwerk-organisatie, terwijl ze riep, 'Kijk, ik spreek Illegaals!', waarna ze ostentatief haar felous aan een van de jeugdwerkers gaf - felous is Arabisch voor geld, in dit geval de vijftig cent die de meisjes moesten betalen om aan een doorsnee activiteit deel te nemen. Op dezelfde manier speculeerden de meisjes, de eerste keer dat een van hen een dictafoontje opgespeld kreeg,
over het waarom daarvan, ook al was dat de week voordien uitgebreid toegelicht, zonder het woord Illegaals te gebruiken:
Voorbeeld 2
Dina (14), Laura (13, met microfoon). December 2011. Aan het begin van de activiteit in de jeugdclub. Vereenvoudigde transcriptie.
1 Dina: hee wa moet gij opnemen? wa moet gij opnemen?
2 Laura: da's zo voor haar studie of zo [.] zij studeert taal
4 Laura: om te zien of da wij illegaal praten
5 Dina: oei oei oei
Zowel Sarah als Laura in regel 4 hierboven lijken Illegaals te gebruiken als een metafoor voor 'hoe een taalkundig onderzoeker wellicht ons taalge-bruik zal beoordelen', namelijk als minder dan perfect. Maar buiten die eerste keren associeerden deze meisjes de term erg weinig met zichzelf, en zeker niet op een ernstige manier (zoals de jongeren in de radioreportage hierboven). Wel vond iedereen het steevast grappig als de begeleiders met opzet gebrekkig spraken. Een typisch moment was wanneer een van de meisjes, terwijl iedereen op de tram wachtte, aan begeleider Abdel vroeg of hij nog eens Illegaals wilde spreken. Waarop Abdel een groepje passanten geaccentueerd 'geef vijftig cent' toeriep en de hele groep begon te lachen.
Zelf zagen ze zich uitgesproken niet als sprekers van Illegaals, zo blijkt uit interviews. Wanneer Sarah gevraagd werd of ze vond dat haar beste vriendin Yasmina (van wie de ouders Berbers spreken) dezelfde tongval had als zij, zei Sarah dat ze het niet wist, waarop Yasmina gespeeld veron-gelijkt toevoegde: 'Ik ben nie illegaal hé!'. Of zoals in het volgende voorbeeld, waarin Heleen de opvatting over Illegaals van twee Marokkaans-Vlaamse meisjes peilt:
Voorbeeld 3
Interview met Nadia (14), Nour (14) en Heleen (25). Juni 2012. Vereenvoudigde
transcriptie.
1 Heleen: euhm ah ja en aan wa voor mensen moete denken
2 als ik zeg 'illegaals'?
Nour: MOROKKOO
[ze Schieten allebei in de lach] Nour: nee zo
6 Nadia: allochtonen
7 Heleen: ja
8 Nour: nee maar zo Marokkanen die zo allez ja zo
9 allochtonen die uit hun eigen land komen en die (zo)
10 zelfs geen papieren hebben of zo allez ja
11 Heleen: ah ja echt
12 Nour: daar denk ik toch aan
We zien opnieuw dat meisjes wier ouders een Marokkaanse achtergrond hebben Illegaals verbinden aan wie recent is geimmigreerd of geen ver-blijfspapieren heeft. En ook deze meisjes kleven het label op andere groe-pen in de stad, van wie ze vinden dat die minder goed spreken, zoals 'de Türken'. Volgens Sarah 'hoort ge bij Türken dat die illegaal zijn', omdat ze 'echt altijd [...] de bord en euh de meisje' zeggen. Als Dina antwoordt op een vraag van Heleen geeft ze verschillende betekenissen van 'illegaal' die we hierboven hebben ontmoet:
Voorbeeld 4
Interview met Dina (14) en Heleen (25). Juli 2012. Vereenvoudigde transcriptie.
1 Heleen: en euh doen jullie da ['illegaals spreken'] ook zo
2 soms euh onder mekaar of zo allez zo hier op
3 [de jeugdorganisatie]
4 Dina: ja maar dan gewoon voor de grap
5 Heleen: ja [.] nooit echt
6 Dina: ja [lacht]
7 Heleen: dus ge zoudt da ook echt euh
8 Dina: misschien de Turken [lacht]
9 Heleen: [lacht]
10 Dina: want ma allez de Turken die gebruiken geen 'de het
11 een' en zo en daarom zeggen die bijvoorbeeld [.] 'de
12 raam', allez ja [zachter:] da'sjuist [lachje]
Dina lijkt hier in regel 4 te suggereren dat ze net zoals Imran soms met opzet gebrekkig spreekt, en in regel 8 kleeft ze Illegaals, zoals veel anderen doen, op 'de Türken'. Maar wat ze in regels 10-12 met enige aarzeling zegt, wijst erop dat ook in Dina's taalgebruik, hoewel ze zieh duidelijk manifes-teert als competent Nederlandstalige, kenmerken voorkomen die door anderen als een teken van Illegaals kunnen worden besehouwd. Ze vermeldt immers een type taalfout die 'de Turken' volgens haar frequent maken,
maar illustreert dat met een voorbeeld dat ze vervolgens zelf als ongeschikt beschouwt omdat 'de raam' juist zou zijn - wat het niet is.
Dat dat geen ondenkbaar risico is, bleek hierboven al uit Yasmina's reactie, toen Sarah niet direct bevestigend antwoordde op de vraag of zij en Yasmina op dezelfde manier spreken. En op een andere vraag of ze niet vonden dat andere meisjes in de jeugdorganisatie 'meer Illegaals' spraken, antwoordde Nour van niet en voegde ze onmiddellijk toe: 'wij zijn ook heel goe in Nederlands op school hé'. De jongens uit de eerste Antwerpse studie die we vermeldden waren evenzeer gevoelig voor de mate waarin anderen hun vlotte Nederlands apart vonden, zo blijkt uit dit fragment:
Voorbeeld 5
Interview met Imran (19), Jamal (18), Faisal (19), Jürgen (25), april 2001. Faisal vertelde net dat een jongen uit zijn buurt zich tot de Islam heeft bekeerd en probeert om 'zoals een Marokkaan te spreken', door onder meer Arabische woorden te gebruiken. Jamal kan dergelijke toenaderingspogingen door Belgen - een courant label voor blanken - niet waarderen. 'Die' in regel 17 en 23 verwijst naar de jongen uit Faisals buurt. Vereenvoudigde transcriptie. Imitaties zijn in cursief. Oulla is Arabisch voor 'ik zweer het'. De pijltjes geven markante intonatieverschillen aan.
1 Jamal: nee zo sommigen zo die willen zo precies slijmen zo
2 Jürgen: door-door veel Marokkaanse woorden te zeggen?
3 Jamal: nee, en die spreken geen Marokkaanse woorden die
4 spreken gewoon Nederlands [lachend:] met een voos accent
5 Imran: jaaaah
6 Jamal: zo ' t he kom we gaan naar daar X'
7 Imran: ja
8 Jamal: zo zeggen die Belgen ... ja oulla oulla
9 Faisal: JAA! He kom we gaan naar daar, die willen-
10 Jamal: he ik zweer het, weet gij hoeveel da wij der- ja
11 Faisal: die willen zo Marokkaan ( )
12 Jamal: die willen Marokkaan maar die maken zo ... belachelijk
13 Jürgen: ma-ma bedoelde w- 'he kom we gaan naar daar' da is dan
14 Neder- da's dan Marokkaans of wa?
15 Imran: die denken da
17 Jamal: die kent geen Marokkaanse woorden, die spreekt gewoon
18 Vlaams, maar illegaal Vlaams
19 Faisal: onze taal allez
20 Jamal: op- nee gewoon V- da's nie Marokkaans, die spreekt
21 gewoon Vlaams maar met fouten denn
22 Imran: wij spreken zo nie
23 Jamal: (die spreekt) met fouten wij spreken helemaal nie ( )
24 Imran: toen wij in 't lagere school zaten okee t-toen, toen
25 misschien toen spraken wij toen spraken wij misschien zo
26 van die rare, raar accent en dan eh onthouden die da
27 Jamal: die hebben gewoon zo'n voos accent:' tHE tHAMIDX Gade
28 gij mee naar t daar t joenge t X'
29 [lachend:] die denken dat da Marokkaans is
3° Imran: ikke niks gedaan [lacht]
31 Jamal: akke niks gedaan
32 Jürgen: ja, maar gulle- maar dat is nie zo leuk zegde gij soms dan
33 voeld'u ( )
34 Imran: nee nee
35 Jamal: da's nie nee da's z-z-zo slijmbal, nu he alleen maar
36 slijmballen doen da
37 Faisal: ja ja da is
38 Jamal: da's nie cool of niks, da's een Belg, die (doet) Marokkaan
39 Jürgen: maar ge zijt er nie door beledigd mochten ze da zeggen zo?
4° Jamal: nee, dan maken wij die gewoon zo uit 'he slijmbal bakkes
41 dicht joenge'
Hoewel Faisal het in principe over het gebruik van Arabische woorden heeft en Jamal dat begrijpt als het overnemen van het Nederlands van Marokkaanse jongeren, bevestigt dit voorbeeld dat blanke jongeren pogin-gen doen om te spreken zoals jongens als Jamal - misschien hebben ze wel een broer die hen eraan herinnert 'dat ze een Belg zijn'. Maar die pogingen kennen weinig succes: Jamal vindt het een vorm van slijmen (regels 1,36 en 40) in een 'voos accent' (regel 4) waarmee ze zich belachelijk maken (regel 12). Jamal imiteert ook dit soort overnamepogingen, waarbij hij overdreven afwisselend intoneert (regels 6 en 27-28) - en wellicht niet onterecht allu-deert op het feit dat intonatie een van de kenmerken is die andere jongeren willen overnemen. Opmerkelijk is dat Imran die imitaties aangrijpt om zich, zoals we eerder al zagen, te vermommen als een absolute beginner (zie regel 30): voor hem verschilt dat wat Belgen doen niet zo gek veel van het opzettelijk gebrekkige Nederlands dat hij vaker initieerde. Hij interpre-teert wat Belgen doen met andere woorden als een vorm van Murks. Op een ander moment zegt Imran dat blanke jongeren die met een Marok-kaans accent spreken 'gewoon aan andere Belgen willen laten zien van hé ik heb Marokkaanse vrienden' maar opnieuw normaal praten met andere
Beigen - waarmee hij eigenlijk zegt dat dergelijk kopieergedrag niet meer is dan een toeristisch uitstapje van blanke jongeren op zoek naar wat street credibility. Ten siotte vait op dat ondanks onenigheid over wie wat spreekt - nameiijk of een Viaams met fouten' erin 'onze taai' is, vergeiijk regel 19 met regeis 20 tot 26 - en ondanks hun besef dat anderen hun dageiijkse taaigebruik aantrekkeiijk vinden, deze jongens een scherp onderscheid maken tussen hun eigen, competente Nederiands en aiies wat fouten bevat of Iiiegaais is.
6 Sociale en conversationele kadrering
Ais we het bovenstaande naast de enthousiaste berichten ieggen over Iiie-gaais in het begin van dit artikei, wordt duideiijk dat wat de ene partij aantrekkeiijk vindt door de andere ais een affront kan worden beschouwd, zo niet ais een poging tot openiijke persiflage. Jamai en Imrans reactie, en die van Yasmina eerder ai, mogen we dan ook iezen ais ingegeven door een bezorgdheid om niet te worden weggezet ais abnormaie of exotische Ne-deriandstaiigen - iets wat gezien de sowieso ai niet voortreffeiijke positie van etnische minderheden in Nederiand en Viaanderen te begrijpen vait.
Dat de zogenoemde siijmbaiien in voorbeeid 5 weiiicht positieve inten-ties hadden, wijst er in het aigemeen op dat taaiovernameprocessen be-sproken zijn door de sociaie en conversationeie consteiiaties waarin ze voorkomen, en dat intenties niet voistaan om betekenis te garanderen (zie Verschueren 1999). Daarmee bedoeien we in de eerste piaats dat het overnemen van taaikenmerken niet in een sociaai vacuüm piaatsvindt, maar in contexten waar die kenmerken het symboiische eigendom zijn van sprekers. Eike overname houdt daarom een aanspraak in op iets dat iemand anders toebehoort, en die moet onderhandeid worden: zonder expiiciete of impiiciete toestemming ioop je het risico anderen te schoffe-ren met wat je je denkt toe te mogen eigenen. De beste garantie voor taaiovername, zoais Rampton ai eerder duideiijk maakte in zijn werk over jongerengroepen in Groot-Brittannië (1995), zijn duurzame vriendschap-pen waarin men het oké of gewoon ieuk vindt om bij eikaar taiig ieen-tjebuur te speien.
Maar zeifs vriendschap ontkomt niet aan het feit dat uitingen aitijd moeten gecontextuaiiseerd worden (Gumperz 1982), en intrinsiek hercon-textuaiiseerbaar zijn (zie Chun 2009). Wie taaikenmerken van z'n vrienden wii overnemen zai daarom bij eike nieuwe uiting dat ais een authentiek onderdeei van z'n taiig repertoire moeten kadreren om de kans te verkiei-
nen dat zo'n overname als een inauthentieke persiflage wordt besehouwd. Dat is geen sineeure wanneer eonvergerende en divergerende overnames talige overeenkomsten vertonen, zoals Imrans hereontextualisering van het gedrag van Beigen die 'denken dat ze als een Marokkaan spreken' hier-boven iiiustreerde. En naarmate iuisteraars minder vertrouwd zijn met de iokaie reputatie van wie zieh taaikenmerken van anderen eigen maakt, vergroot het risieo dat een positieve appreeiatie van taiig versehii op iokaai niveau, gehereontexuaiiseerd wordt voigens minder iokaie betekeniska-ders die gewooniijk het taaigebruik van Yasmina of Jamal als inferieur aan 'goed', aeeentioos Nederiands voorsteiien. Met andere woorden, uit de verkeerde mond en op het verkeerde moment kan het gebruik van 'die meisje', hoe positief bedoeid ook, door een siechte verstaander of buiten-staander ais aanmatigend toerisme ('siijmbaiien') of neerbuigende persiflage ('ikke niks gedaan') worden begrepen.
7 Stoere praat?
Daarmee hebben we tot hiertoe weinig gezegd over de redenen waarom bianke jongeren investeren in het taaigebruik van jongeren met migratie-achtergrond. Piaatsgebrek verhindert een grondige uiteenzetting, maar 'stoer doen' is weiiieht een viag die de iading maar gedeeiteiijk dekt en de indruk wekt dat deze taaiovernames iouter op spektakei zijn gerieht. In de eerste piaats is het beiangrijk om een negatieve van een positieve investe-ring in het taaigebruik van anderen te onderseheiden. Murks in z'n oor-spronkeiijke betekenis is een goed voorbeeid van het eerste, en meer dan ais 'stoer doen' moeten we dergeiijke parodieën weiiieht zien ais een vorm van distinetie of distantiëring van anderen die men soeiaai onaantrekkeiijk vindt. Stoer doen is bovendien een ontoereikende en te vage verkiaring voor de positieve investeringen die jonge stedeiingen doen in eikaars taai-gebruik. Op basis van de besehikbare data over dit soort proeessen vait weiiswaar op te maken dat veei bianke jongeren door het overnemen van taaikenmerken de manneiijkheid, ongetemdheid en assertiviteit, kortom, de street credibility wiiien ienen die ze bewonderen in hun ieeftijdsgenoten met migratieaehtergrond. Maar die verkiaring is niet aiieen moeiiijk toe-pasbaar op de wederzijdse taaiovernamepraktijken die in etniseh ge-mengde groepen kunnen voorkomen, waarbij taaiovernames onderdeei zijn van het honoreren van een biijvende vriendsehap of identifieatie met een bepaaide stadswijk (Rampton 2011). Ze veronaehtzaamt ook of het om kortstondige en speetaeuiaire dan wei duurzame en eonventioneie(r wor-
dende) taalovernames gaat omdat ze de nadruk legt op de performance, het 'stoer doen', en geen oog heeft voor de sociale verschillen tussen spre-kers en de sociale horizon die ze voor ogen hebben.
Gegeven de traditioneel lagere sociale positie van wie thuis Arabisch, Berbers of Turks spreekt, mag het namelijk niet verrassend heten dat de talige kenmerken die met deze sprekers verbonden zijn aantrekkelijk zijn voor wie opgroeit in een middenklassegezin om zich te distantieren van het voorbestemde sociale traject (zoals dat vroeger kon met leren jekkers en lang haar). De uiteindelijke sociale bestemming van deze jongeren maakt echter dat het hier meestal om opzichtige uitstapjes gaat naar een fascinerend, maar ultiem ander sociaal milieu, en dat deze jongeren vervolgens langdurig investeren in die taalvormen waarmee ze in de diensten-sector terecht kunnen. Op dezelfde manier, zo toont onderzoek van Jaspers (2011) aan, bleken de spectaculaire ridiculiseringen van het Antwerps dialect door jongeren met migratieachtergrond, voor wie dat dialect racisme opriep, niet te verwarren met de veel duurzamere investering van deze laatste jongeren in een verdunde versie van dat dialect als onderdeel van hun integratie in een stedelijk arbeidersmilieu en als middel om hun lokale afkomst te manifesteren ten aanzien van nieuwkomers in de stad. Deze laatste processen als stoere praat beschouwen zou tegelijk het belang ervan onderschatten als de bewegingsruimte van sprekers overschatten.
Dat betekent inderdaad dat we met de voorgaande analyse willen bena-drukken dat wijdverspreide en lokale betekenis zich niet als gelijke partners gedragen, in tegenstelling tot de gedachte dat etnografische benaderingen van taalvariatie overdreven de nadruk leggen op de keuzevrijheid van sprekers om hun identiteit vorm te geven, of onterecht veronderstellen dat sprekers in grote mate de betekenis kunnen bepalen van de talige middelen die ze gebruiken (Hinskens 2011, p. 113, 124). De betekenis van taalvormen ligt weliswaar nooit voor 100 procent vast, omdat ze steeds gecontextualiseerd moet worden en daarom intrinsiek manipuleerbaar blijft en als gevolg daarvan kan veranderen. Maar wat lokaal wordt geher-configureerd, loopt altijd het risico begrepen of herroepen te worden vol-gens z'n traditionele configuratie. Je kan met positieve intenties 'expres mislukt Nederlands spreken' om op het plaatselijke voetbalpleintje niet uit de toon te vallen. Net zo kan je het Antwerps dialect verbinden met de geringe waardering voor diversiteit die veel blanke Antwerpenaren cul-tiveren en het daarom a la Murks ridiculiseren. In beide gevallen zorgt de traditionele betekenis van deze talige middelen er echter voor dat, respec-tievelijk, het gebruik van 'mislukt Nederlands' stevig ingesnoerd is door allerlei sociale en conversationele voorwaarden, en dat het Antwerps dia-
lect moeilijk te weerstaan is voor wie in een stedelijk arbeidersmilieu te-rechtkomt. De traditionele betekenis van taalmiddelen haalt het dus vaak van de lokale betekenisgeving, en oefent zo een niet te onderschatten impact uit op welk taalgebruik je geacht wordt normaliter te produceren - vandaar dat de ene broer van de andere te horen krijgt welk taalgebruik bij Belgen hoort, en de meeste middenklassejongeren op een talige manier finaal hun leren jekker voor een nettere outfit inruilen.
Experimenteel taalgebruik is niet hetzelfde als een dagelijkse spreek-stijl, zoals De Vogelaer (2013) hiervoor al aanstipte. Maar het gebruik van Illegaals (als benaming, commentaar op of imitatie van abnormaal taalge-bruik) levert onmiskenbaar inzicht op in wat sprekers normaal, niet-expe-rimenteel taalgebruik vinden. En als we ervan uitgaan dat alle taalgebruik, zelfs het meest geautomatiseerde, in wezen teruggaat op een selectie tus-sen alternatieven, dan kan etnografisch onderzoek ons helpen om in de complexiteit van het taalgebruik in de hedendaagse stad onderscheid te maken tussen wat als dagelijks taalgebruik wordt beschouwd (de gewoon-lijke selectie), wat duidelijk taalspel is (een verrassende selectie), en dat taalgebruik dat vooralsnog op de wip zit tussen het kortstondig lenen van andermans taalgebruik en de mogelijke consolidatie van dat proces tot een spreekstijl die zegt wie je bent.
8 Besluit
In dit artikel wilden we beargumenteren dat het belangrijk is om onder-scheid te maken tussen het observeerbare taalgebruik en de naamgeving ervoor, en dat op basis van de beschikbare data Illegaals geen aparte varie-teit lijkt te zijn. Veeleer heeft het een vlottende betekenis en wordt het door jonge en oude stedelingen actief gerekruteerd om diverse soorten taalgebruik te benoemen als onderdeel van hun positionering tegenover andere groepen in de stad. Dat maakt van Illegaals een allesbehalve neutrale naam, en wellicht niet de meest geschikte om er de complexe, kort-stondige en duurzame taalovernameprocessen mee te benoemen die zich voordoen in Vlaamse en Nederlandse steden. Maar het levert wel een be-langrijke sleutel tot het ontcijferen van deze processen.
1. Voor dit artikel werd de eerste auteur ondersteund door een beurs van The Netherlands Institute for Advanced Study in the Humanities and Social Sciences (NIAS).
2. Zie http://www.kennislink.nl/publicaties/ik-was-me-verslapen-weet-je, laatst geraad-pleegd op 8 augustus 2014.
3. Zie http://www.hetpaleis.be/programma/lezing-heleen-mercelis.
4. De dataverzameling vond plaats op een school in het Antwerpse van mei 1999 tot juni 2000 en van januari 2001 tot april 2002 (met een gemiddelde van twee en een halve dag per week). Het veldwerk omvatte participerende observatie, audio-opnames, interviews, retrospectieve interviews over de opnames, en de verzameling van geschreven taalgebruik.
5. Het veldwerk vond plaats in twee etnisch gemengde meisjesgroepen van oktober 2011 tot en met februari 2013. Elke groep werd gemiddeld een keer per week gevolgd. Het veldwerk bestond uit participerende observatie, audio-opnames, interviews, retrospec-tieve interviews over de opnames, en uit Facebookfragmenten.
Bibliografie
Appel, R., 'Straattaal. De mengtaal van jongeren in Amsterdam'. Toegepaste Taalwetenschap in
Artikelen 62,1999, 39-55. Chun, E., 'Speaking like Asian immigrants. Intersections of accommodation and mocking at a US
High School'. Pragmatics 19, 2009,17-38. Cornips, L., J. Jaspers & V. de Rooij, 'The politics of labelling urban vernaculars in the Netherlands and Belgium'. J. Nortier & B.A Svendsen (red.), Language, youth and identity in the 21st century. Cambridge, 2014 (in druk). Ferguson, C.A., 'Toward a characterization of English Foreigner Talk'. Anthropological linguistics
17, 1975, 1-14.
Gumperz, J., Discourse strategies. Cambridge, 1982.
Hinskens, F. 'Emerging Moroccan and Turkish varieties of Dutch'. F. Kern & M. Selting (red.), Ethnic styles of speaking in European metropolitan areas. Amsterdam/Philadelphia, 2011,101129.
Janssens, G. & A. Marynissen, Het Nederlands vroeger en nu. Leuven, 2005. Jaspers, J., Tegenwerken, belachelijk doen. Brussel, 2005.
Jaspers, J., 'Style and styling'. N. Hornberger & S. McKay (red.), Sociolinguistics and language
education. Clevedon, 2010, 177-204. Jaspers, J., 'Strange bedfellows'. Journal of Sociolinguistics 15, 2011, 493-524.
Mercelis, H., 'Dit is het nieuws van zeven uur met Mohammed'. Handelingen van de KZM, 2012,
149-163.
Mercelis, H., 'Investigating heterosemiotic contrasts on Facebook'. Papers of the LSB, 2013, 44-58. Muysken, P., 'Ethnolects ofDutch'. F. Hinskens &J. Taeldeman (red.), Language and space: Dutch.
Berlin/New York, 2013, 739-761. Nortier, J., Murks en straattaal. Amsterdam, 2001.
Nortier, J. & M. Dorleijn, 'A Moroccan accent in Dutch'. International Journal of Bilingualism 12, 2008, 125-142.
Rampton, B., Crossing: Language and ethnicity among adolescents. London, 1995.
Rampton, B., 'From "multi-ethnic adolescent heteroglossia" to "contemporary urban vernaculars"'. Language and Communication 31, 2011, 276-294.
Sijs, N. van der & R. Willemyns, Het verhaal van het Nederlands. Amsterdam, 2009.
Verschueren, J., Understanding pragmatics. London, 1999.
Vogelaer, G. de, ^Variation in Sprache'. U. Boonen & I. Harmes (red.), Niederländische Sprachwissenschaft. Tübingen, 2013,168-193.
Zijlmans, M., 'Straattaal is onze geheime code'. Taalschrift, 8 april 2010. Laatst geraadpleegd op 24 juli op http://taalschrift.org/reportage/005577.html.
Over de auteurs
Jürgen Jaspers is docent Nederlandse taalkunde aan de Université Libre de Bruxelles (ULB). Zijn onderzoek situeert zich voornamelijk in de etnogra-fische studie van klasinteractie en in de studie van de Vlaamse tussentaal. jurgen.jaspers@ulb.ac.be
Heleen Mercelis is doctoraatsstudent aan de Universiteit Antwerpen en de Université Libre de Bruxelles (ULB). Voor haar proefschrift bestudeert ze de dagelijkse interactie onder etnisch gemengde meisjesgroepen in Antwerpen. heleen.mercelis@uantwerpen.be
